Την 1η Αυγούστου 2018 ο Πολιτιστικός Σύλλογος Βολισσού διοργανώνει μαζί με την ΠΕΑΕΑ – ΔΣΕ, το Γυμνάσιο Βολισσού και το Δήμο Χίου εκδηλώσεις για το Χιώτη παιδαγωγό που περιλαμβάνουν ομιλία του καθηγητή του ΑΠΘ κ. Χρήστου Τουρτούρα, αποκαλυπτήρια πινακίδας στο χώρο του σπιτιού του, έκθεση βιβλίου και έκθεση φωτογραφίας.
Ο Χρήστος Τουρτούρας είναι συνεργάτης του «Σκασιαρχείου» και θα επιμεληθεί και την έκδοση εκ νέου του βιβλίου του παιδαγωγού «Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής» (1961), ενός βιβλίου για το οποίο διασύρθηκε στα δικαστήρια και δεν έτυχε υπεράσπισης ούτε από τον Ευάγγελο Παπανούτσο! Με το Γυμνάσιο της Βολισσού της Χίου συνεργαζόμαστε πολλά χρόνια πριν την τυπική σύσταση του «Σκασιαρχείου» στο πλαίσιο όλων αυτών των σχολείων που σήκωσαν την περίοδο της κρίσης τον αντιφασιστικό αγώνα (Πειραματικό Αθηνών, Ιωννίδειος Σχολή, 8ο Δημοτικό Χαϊδαρίου, 35ο Δημοτικό Αθηνών, Δημοτικό Δίστομου, Μουσείο Καλαβρύτων, κλπ).
Η τακτική επικοινωνία μας για την ανεύρεση των σπανίων βιβλίων του παιδαγωγού αλλά και το διαρκές ενδιαφέρον για την παιδεία της αντίστασης (Παναγής Δημητράτος, Ρόζα Ιμβριώτη, Ιουλία Μπίμπα, Ειρήνη Γκίνη, Δημήτρης Γληνός, Γιώργος Κότσυρας, κλπ) μας κάνουν να χαιρετίζουμε με θέρμη την εκδήλωση που θα λάβει χώρα στο νησί της Χίου κι ελπίζουμε όλη αυτή η αγάπη για το σχολείο (στις φυλακές, στα νοσοκομεία, στα camps, στο Πεδίο του Άρεως ή σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης (όπως στις ελληνικές πρωτοβουλίες στο Κομπάνι, στην Παλαιστίνη, στους Τσιάπας ή το Λουγκάνσκ), αυτή που χαρακτήριζε τον Μιχάλη Παπαμαύρο, να αγγίζει τον λαϊκό δάσκαλο του δημόσιου σχολείου μας και να προσφέρει διαρκώς τις δυνάμεις του για τις σημερινές πνευματικές ανάγκες των παιδιών. Το κείμενο που ακολουθεί του Σωτήρη Παραδείση, του ανθρώπου που αγωνίζεται για την αποκατάσταση αυτού του δασκάλου, είναι μια μεγάλη συμβολή για την ανάδειξη αυτού του αγώνα που γίνεται στο νησί. (Μπ.Μπ.)
Ο αγωνιστής Μιχάλης Παπαμαύρος
Όσοι έχουν ασχοληθεί με την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης εκφράζονται με σεβασμό για την προσωπικότητα και το έργο του παιδαγωγού Μιχάλη Παπαμαύρου.
Για ορισμένους κύκλους, που εκπροσωπούσαν ότι πιο αντιδραστικό στην πατρίδα μας, κάποιες παλιότερες εποχές, ο Παπαμαύρος ήταν το «κόκκινο πανί» και φρόντιζαν να το δείχνουν με κάθε τρόπο.
Για τον υπόλοιπο κόσμο παραμένει ένας μεγάλος άγνωστος που το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν ενδιαφέρθηκε να τον κάνει γνωστό σε ευρύτερα στρώματα.
Μιχάλης Παπαμαύρος: Ο παιδαγωγός. Ο δάσκαλος. Ο επιστήμονας. Ο δημοτικιστής. Ο καινοτόμος. Ο οραματιστής. Ο αγωνιστής. Ο ασυμβίβαστος. Ο επίκαιρος.
Ποιος ήταν όμως ο Μιχάλης Παπαμαύρος; Γεννήθηκε στις 20 Απριλίου 1891, στη Βολισσό της Χίου. Τέλειωσε τη στοιχειώδη εκπαίδευση στο χωριό του και το Γυμνάσιο στην πόλη της Χίου. Σπούδασε τη Γερμανική γλώσσα στην Αθήνα και στη συνέχεια εργάστηκε στη Βολισσό ως δάσκαλος.
Πήρε μέρος, ως εθελοντής, στον αγώνα για την απελευθέρωση της Χίου, το 1912.
Το 1913 πήγε για σπουδές στη Γερμανία όπου απέκτησε διδακτορικό δίπλωμα της Παιδαγωγικής απ το Πανεπιστήμιο της Ιένας (υπήρξε μαθητής του Βίλχελμ Ράιν), διδακτορικό της Φιλολογίας απ το Πανεπιστήμιο της Λειψίας και της Αρχαίας Φιλολογίας απ το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα υπηρέτησε μεταξύ άλλων ως καθηγητής της Παιδαγωγικής στο «Διδασκαλείο Αρρένων» Θεσσαλονίκης, Διευθυντής του «Αρσακείου» Λάρισας, Ανώτερος Επόπτης της Δημοτικής Εκπαίδευσης Ανατολικής και Δυτικής Θράκης, υποδιευθυντής στο «Μαράσλειο Διδασκαλείο», με Διευθυντή τον Αλεξ. Δελμούζο, καθηγητής στην «Παιδαγωγική Ακαδημία» του Δημ. Γληνού και Διευθυντής στο «Διδασκαλείο Λαμίας».
Ο Παπαμαύρος άνοιξε νέους δρόμους στην επιστήμη της εκπαίδευσης, προωθώντας θεσμούς που και σήμερα θεωρούνται πρωτοποριακοί. Μεταξύ άλλων, ήταν ο εισηγητής στη χώρα μας του «Σχολείου Εργασίας», της «Ενιαίας Συγκεντρωτικής Διδασκαλίας» και του θεσμού της «Σχολικής Κοινότητας». Η διαθεματική προσέγγιση της γνώσης και η ομαδοσυνεργατική μέθοδος διδασκαλίας που εμφανίζονται ως σύγχρονες ανακαλύψεις είναι πρακτικές που ο Παπαμαύρος εφάρμοσε από την εποχή του.
Σχετικά με το ρόλο του δασκάλου στο «σχολείο εργασίας» που προτείνει, σημειώνει: «Η προσωπικότητα του δασκάλου δεν πρέπει να πιέζη το παιδί. Πρέπει να τραβιέται στην πάντα και ν’ αφίνη ελεύθερη την ατομικότητα του παιδιού. Το σχολείο εργασίας όμως είνε κείνο, που εμποδίζει το δάσκαλο να πιέζη με το βάρος της προσωπικότητάς του το παιδί. Το σχολείο εργασίας θέλει το δάσκαλο οδηγό, μα και συνεργάτη, φίλο των παιδιών. Δεν τον θέλει σαν ένα υπερφυσικό ον, μα θέλει να τον κατεβάση προς το επίπεδο των παιδιών. Να τον κάμη όσο επιτρέπεται, κι αυτόν παιδί. Θέλει να τον κάμη να συνταυτίζη την τύχη του με την τύχη των παιδιών»1
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι, εξ’ άλλου, οι απόψεις του για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών από δασκάλους και γονείς. Χαρακτηριστική είναι και η παρακάτω παρατήρησή του: «Οι δάσκαλοι πρέπει να πείσουν τους γονείς πως το παιδί θέλει κίνηση. Πως όταν οι γονείς βλέπουν τα παιδιά τους, να τρέχουν, να πηδούν, να σκαρφαλώνουν, πως όλα αυτά δεν είναι σκανταλιές, παρά είναι μια φυσιολογική ανάγκη του παιδικού οργανισμού… οι γονείς πρέπει να καταλάβουν πως, πρέπει βέβαια τα παιδιά να κάνουν στο σπίτι τις σχολικές τους εργασίες, μα πρέπει να βγουν και στο ύπαιθρο για να παίξουν»2
Υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και του δημοτικισμού. Ήταν μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου.
Σε σειρά άρθρων για θέματα παιδείας που δημοσίευσε σε τοπική εφημερίδα της Χίου, γράφει τα παρακάτω για τη δημοτική γλώσσα: «Η δημοτική γλώσσα, η γλώσσα που μιλεί ο Ελληνικός λαός, είναι ένα στοιχείο της νεοελληνικής πραγματικότητας. Είναι το αμεσώτερο δημιούργημα της νεοελληνικής ψυχής…. Τη γλώσσα αυτή τη μιλούμε όλοι μας, την αισθανόμαστε όλοι μας. Μ’ αυτή εγνωρίσαμε τον κόσμο, μ’ αυτή εμάθαμε να σκεφτώμαστε, μ’ αυτή φανερώσαμε τα πρώτα σκιρτήματα της ψυχής μας. Η Δημοτική γλώσσα είναι η ίδια η ψυχή μας, η νεοελληνική ψυχή μας. Είναι η σκέψις μας και το συναίσθημά μας. Η καθαρεύουσα δεν είναι μητρική μας γλώσσα. Είναι ξένη στην ψυχή μας. Τη μαθαίνομε με το μυαλό μας όπως μαθαίνομε και τα Γαλλικά, δε μας τη δίνει το μητρικό μας γάλα, όπως μας δίνει τη δημοτική. Όποιος αρνείται τη δημοτική μας γλώσσα, αυτός αρνείται τον εαυτό του.»3
Στη διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης ο Παπαμαύρος εργάζεται νυχθημερόν για τη εκπαίδευση των παιδιών των αγωνιζόμενων κατά του κατακτητή και την ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου του λαού. Στο Εθνικό Συμβούλιο των Κορυσχάδων εκλέχτηκε Εθνοσύμβουλος Χίου. Παράλληλα, μαζί με τον Κ.Δ. Σωτηρίου ανέλαβε τη διεύθυνση του «Παιδαγωγικού Φροντιστηρίου της Ελεύθερης Ελλάδας».
Στις εκλογές του 1958 ήταν υποψήφιος βουλευτής Χίου, με την ΕΔΑ.
Άφησε πίσω του ένα αξιόλογο επιστημονικό και συγγραφικό έργο. Σημαντικότερα από τα έργα του είναι τα παρακάτω: «Προτάσεις για τη μεταρρύθμιση της σχολικής διοίκησης στην Ελλάδα», «Η Σχολική Κοινότητα», «J. H. Pestalozzi – Η ζωή και η δράση του» τόμ. Α΄, «Διδαχτικές αρχές του Σχολείου Εργασίας – Είκοσι γράμματα στον Έλληνα Δάσκαλο», «Ειδική Διδακτική του Σχολείου Εργασίας – Είκοσι γράμματα στον Έλληνα δάσκαλο» , «Οι γονείς και τα παιδιά τους», «Σύστημα νέας Παιδαγωγικής». Σ΄αυτό το τελευταίο βιβλίο του, ο Παπαμαύρος αναλύει τις αρχές της μαρξιστικής παιδαγωγικής που κατά τον ίδιο, μπορεί να εφαρμοστεί, «την ημέρα που και το δικό μας κοινωνικό καθεστώς θα γίνει σοσιαλιστικό».
Συνέγραψε επίσης μεγάλο αριθμό αναγνωστικών βιβλίων για το Δημοτικό Σχολείο. Απ’ αυτά ξεχωρίζουν: Το αναγνωστικό της Ε΄ και Στ΄ τάξης «Ελεύθερη Ελλάδα» που εκδόθηκε το 1944 από την ΠΕΑΕΑ. Το αναγνωστικό της Γ΄ και Δ΄ τάξης «Μεγάλα χρόνια – Το αναγνωστικό της φυλακής» που γράφτηκε το 1947 στις φυλακές της Αίγινας. Επίσης το αναγνωστικό της Γ΄ τάξης «Ο προστάτης του σπιτιού» που αναφέρεται στη δύσκολη ζωή ενός μικρού συγχωριανού του στη Βολισσό και την Αθήνα, όπου μεταναστεύει. Στη συγγραφική του δραστηριότητα περιλαμβάνονται και πολλά βοηθητικά βιβλία σχολικής χρήσης.
Δημοσίευσε πολλές μελέτες και άρθρα σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες, ενώ εξέδιδε το περιοδικό «Εργασία» και αργότερα το περιοδικό «Εργασία και ζωή». Έγραψε τα περισσότερα άρθρα της Παιδαγωγικής και Φιλοσοφικής Εγκυκλοπαίδειας, της οποίας ήταν ο διευθυντής.
Η μεγάλη του προσφορά στην παιδεία δεν στάθηκε εμπόδιο μιας αχαρακτήριστης συμπεριφοράς σε βάρος του από τους ιδεολογικούς του αντιπάλους. Επανειλημμένα διώχτηκε, απολύθηκε, φυλακίστηκε και εκτοπίστηκε για τις ιδέες του.
Στις αρχές του 1917 φυλακίστηκε για 2 μήνες στις φυλακές «Αβέρωφ», ως ύποπτος συμμετοχής στο Κίνημα της Εθνικής Άμυνας.
Ο εκδότης της εφημερίδας «Ρουμελιώτης» Ευάγγελος Λαχανοκάρδης, ο ωρολογοποιός Στυλ. Κοψιδάς και άλλοι τοπικοί παράγοντες της Λαμίας ήταν από τους πρώτους που τον αντιμετώπισαν με στενομυαλιά και μικροψυχία οδηγώντας στην απόλυσή του από το Εκπαιδευτικό Συμβούλιο, παρά την αντίδραση των σπουδαστών του.
Το 1945 εξορίστηκε στη Γυάρο κι από εκεί στάλθηκε στις φυλακές Αβέρωφ. Αποφυλακίστηκε το 1952.
Μετά την αποφυλάκισή του, αν και είχε προσκλήσεις να μιλήσει σε Γερμανικά Πανεπιστήμια, απαγορεύθηκε η έξοδός του από τη χώρα.
Το 1961 δικάστηκε για το περιεχόμενο και τον τρόπο διακίνησης του βιβλίου «Σύστημα νέας Παιδαγωγικής» και φυλακίστηκε για 6 μήνες στις φυλακές Αγρινίου.
Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης προτίμησε να αφήσει κενή την έδρα της Παιδαγωγικής, γνωρίζοντας ότι ο Παπαμαύρος ήταν ο μόνος που είχε τα απαιτούμενα προσόντα για να την καταλάβει.
Μπορεί στην Ελλάδα να αντιμετώπισε τη μιζέρια και την εμπάθεια, το έργο του όμως αναγνωρίστηκε στο εξωτερικό. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1963 οργανώθηκε ειδική γιορτή προς τιμήν του από την Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ και από το Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας.
Οι συνεχείς διώξεις που αντιμετώπισε και οι ταλαιπωρίες που πέρασε, οδήγησαν εκείνον και την οικογένειά του σε μια άσχημη οικονομική κατάσταση με αφάνταστες στερήσεις. Επιπλέον κλόνισαν ανεπανόρθωτα την υγεία του. Πέθανε στις 26 Απριλίου 1963, ως άπορος, στο Δημοτικό Νοσοκομείο Αθηνών, από ανακοπή καρδιάς.
Ο μαθητής του Χάρης Σακελλαρίου έγραψε τη βιογραφία του. Το βιβλίο κυκλοφόρησε, το 1985, από τις εκδόσεις GUTENBERG με τον τίτλο «Μιχ. Παπαμαύρος: Η ζωή – οι διώξεις – το έργο του».
Το Γυμνάσιο με Λυκειακές Τάξεις Βολισσού φέρει από το 2008 το όνομά του. Να σημειωθεί ότι η πρόταση για ονοματοδοσία του σχολείου απορρίφθηκε αρχικά (το 2004) από κάποιους «αγράμματους» του Υπουργείου Παιδείας, μετά την αντίδραση όμως των φορέων της Χίου το Υπουργείο υποχώρησε και αποδέχτηκε τη σχετική πρόταση. Το 2011 το σχολείο, με αφορμή την ονοματοδοσία, διοργάνωσε μεγάλη εκδήλωση για το Μιχ. Παπαμαύρο με ομιλητές τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Θράκης κ. Αθ. Καραφύλλη και το δάσκαλο κ. Μάρκο Σκούφαλο.
Το Ίδρυμα Κουγιούλη προχώρησε στην ανατύπωση 3 βιβλίων του Παπαμαύρου4, ενώ έθεσε ως στόχο να στήσει την προτομή του στο Σχολείο της Βολισσού.
Δύο τουλάχιστον Σύλλογοι φέρουν το όνομα του Μιχ. Παπαμαύρου. Πρόκειται για το «Σύλλογο Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ηλιούπολης», καθώς και για το «Σύλλογο για την ανάδειξη της ιστορίας της εκπαίδευσης στη Φθιώτιδα και την προώθηση άτυπων μορφών μάθησης».
Ο Πολιτιστικός Σύλλογος της γενέτειράς του Βολισσού που ξεκίνησε με μια πρώτη εκδήλωση (ομιλία του βιογράφου του, Χάρη Σακελλαρίου), το 1995, έχει αυτή τη στιγμή το φιλόδοξο στόχο να προχωρήσει στην επανέκδοση του «Συστήματος Νέας Παιδαγωγικής». Επίσης την Τετάρτη 1η Αυγούστου 2018 διοργανώνει μαζί με την ΠΕΑΕΑ – ΔΣΕ, το Γυμνάσιο Βολισσού και το Δήμο Χίου εκδηλώσεις για το Χιώτη παιδαγωγό που περιλαμβάνουν ομιλία του καθηγητή του ΑΠΘ κ. Χρήστου Τουρτούρα, αποκαλυπτήρια πινακίδας στο χώρο του σπιτιού του, έκθεση βιβλίου και έκθεση φωτογραφίας.
Μένουν ακόμη πολλά να γίνουν. «Για να εξιλεωθεί έτσι κάπως η Πολιτεία απέναντι του» αλλά και «για να τον γνωρίσουν οι νέοι δάσκαλοι και να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τους στη μεγάλη υπόθεση της παιδείας του λαού»5, όπως εύστοχα επισημαίνει ο βιογράφος του Χάρης Σακελλαρίου.
Του το οφείλει ο τόπος του. Του το οφείλει η πατρίδα του. Του το οφείλει η εκπαίδευση που υπηρέτησε με αυταπάρνηση.
ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΗΣ
Διευθυντής του Γυμνασίου με
Λυκειακές Τάξεις Βολισσού
«Μιχ. Παπαμαύρος»
- Μιχ. Παπαμαύρου: «Διδαχτικές αρχές του Σχολείου Εργασίας – Είκοσι γράμματα στον Έλληνα Δάσκαλο», Τύποις Κ.Ι. Μαυροειδή, Λαμία 1930, Ανατύπωση της 1ης έκδοσης από το Ίδρυμα Κουγιούλη, σελ. 97
- Μιχ. Παπαμαύρου: «Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής», Αθήνα 1961, σελ. 427
- Μιχ. Παπαμαύρου: «Η έννοια του δημοτικισμού», Εφημερίδα «Νέα Χίος», 17 Μαΐου 1928
- Πρόκειται για τα βιβλία «Ο προστάτης του σπιτιού», «Νέα Πατρίδα» και «Διδαχτικές αρχές του Σχολείου Εργασίας – Είκοσι γράμματα στον Έλληνα Δάσκαλο»
- Χάρη Σακελλαρίου: «Μιχ. Παπαμαύρος: Η ζωή – οι διώξεις – το έργο του», σελ 12
Το περιοδικό «Παιδεία και Κοινωνία» (2005 – 2018) και τα τρία τελευταία χρόνια συνεργασίας με το «Σκασιαρχείο» 
(σχολιάζοντας το κείμενο του Celestin Freinet, Το σχολείο και το δημοκρατικό ιδανικό) 
