►Του ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΜΠΑΛΤΑ*
(άρθρο στο 38ο ένθετο στην ΕΦΣΥΝ – Ιούνιος 2024

Ένας αιώνας μοντέρνας παιδαγωγικής

Την περίοδο της πανδημίας κλείσαμε έναν αιώνα μοντέρνας παιδαγωγικής. Συγχρόνως με την παραδοσιακή παιδαγωγική – μετωπική διδασκαλία, διαχωρισμοί, αυθεντία, υπακοή, κανόνες, αναλυτικά προγράμματα, γκέτο, διοίκηση, τιμωρίες, αποβολές, ανισότητες, ιεραρχίες, αξιολόγηση, οικονομισμός- έχουμε και την μοντέρνα παιδαγωγική που εν πολλοίς αφήνεται στον πειραματισμό, την ασυνέχεια, την πολιτική παρέμβαση της εξουσίας, την καταστολή και την ουτοπία. Η μοντέρνα παιδαγωγική έναν αιώνα τώρα μοιάζει απραγματοποίητη. Η στροφή στον ορθολογισμό, την τεχνολογία, την διοίκηση, την αξιολόγηση και την οικονομία του κέρδους κάνει ακόμη πιο ουτοπική την μοντέρνα παιδαγωγική. Όψεις και πλευρές της απαντώνται και στην καθεστηκυία εκπαίδευση. Όμως το βάρος της το κουβαλούν οι εκπαιδευτικοί που διαρκώς συγκρούονται με τη διοίκηση. Κι αυτό το βάρος είναι αβάσταχτο. Γι’ αυτό και η ετεροτοπία τους κάθε φορά υπόκειται σε μια περιοδολόγηση. Αυτό που κάνουν οι δάσκαλοι/ δασκάλες για λίγα χρόνια, διαρκεί στην ιστορία της παιδαγωγικής πολύ. Ευτυχώς.

Το μοντέρνο σχολείο και η παιδαγωγική που το συνοδεύει πήρε δημοσιότητα το 1921. Προηγήθηκε η παιδαγωγική του Πεσταλότζι, της Λουίζ Μισέλ, τον Πολ Ρομπέν, του Τολστόι, του Ντιούι, του Φερέρ και του Σεμπάστιαν Φορ. Κι όλων οι οφειλές ήταν στον Αιμίλιο του Ρουσώ και τον αγαπημένο του Ροβινσώνα Κρούσο. Η δημοσιότητα του μοντέρνου κινήματος της παιδαγωγικής ήταν αντιπολεμική. Ο βασικός λόγος που συγκροτείται η μοντέρνα παιδαγωγική – συνέλευση των παιδιών, δικαιώματα, συνεταιρισμός, λογοτεχνία, εφημερίδες, ραδιόφωνο, παιδικό δικαστήριο, κήπος, υπαίθρια διδασκαλία, εκδρομές, κολύμπι, κίνηση στο χώρο, βιβλία των παιδιών, απομάκρυνση από την οικογένεια, σχολική αρχιτεκτονική, εικονολογία, κινηματογράφος, αυτοδιαχείριση, κατασκήνωση, ομάδες, κοινόβια, αλληλογραφία, αυτενέργεια – είναι η άρνηση του πολέμου. Κάτι που δεν κατορθώθηκε ούτε με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ούτε με τους σημερινούς πολέμους που κάνουν φιλειρηνικές στο πλανήτη μόλις δέκα χώρες. Ο Φρενέ επέμεινε να διδάσκεται ο πόλεμος κι η ειρήνη στις μικρές τάξεις του δημοτικού ως ιστορία. Κι αυτή να είναι η πρώτη ιστορία των παιδιών. Σήμερα ο πόλεμος δεν είναι ιστορία. Δεν ανήκει στο παρελθόν. Σαν τον Μαρξ, οι άνθρωποι αισθάνονται ότι κάνουν ιστορία, όχι όταν μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο, αλλά όταν κάνουν πόλεμο. Και με τον νέο πόλεμο που έχει η ανθρωπότητα μεταξύ Ευρώπης κι Ασίας, η μοντέρνα παιδαγωγική μοιάζει να έχει αποτύχει να μιλήσει γι’ αυτόν.

Αλλά και με την έλευση της πανδημίας η μοντέρνα παιδαγωγική ήρθε στα όριά της. Λάτρισσα της τεχνολογίας η ίδια, κάνοντας κριτική στην τεχνολογία υποχρεώνεται σ’ έναν νέο – λουδιτισμό. Αν όχι, τότε απομακρύνεται από την αρχή της αφής, της κίνησης, του βιωμένου χρόνου, της άμεσης εμπειρίας και της ανεικονικής φαντασίας. Η δυσκολία της έχει να κάνει σχετικά με τον τρόπο που μπορεί να μιλήσει για την πρόοδο, την κοινότητα, τις τοπικότητες και τον καπιταλισμό. Εκδίδεις εφημερίδες στο σχολείο χωρίς το αναγνωστικό κοινό στη χώρα σου να είναι μεγάλο; Αυτή θα μπορούσε να είναι η περίπτωση της Ελλάδας. Μπορείς να πεις «ναι» κι αυτό σημαίνει πως το σχολείο είναι σαν το σχολείο του Σοβέτο: προηγείται το σχολείο του κοινωνικού μετασχηματισμού. Κάνεις ραδιόφωνο με τα παιδιά στο σχολείο στην πανδημία; Διαπιστώνεις ότι έχεις μια στροφή όλης της ελληνικής κοινωνίας σ’ αυτό το μέσο τα τελευταία τρία χρόνια. Σχολείο και δημόσια σφαίρα αρχίζουν να επικοινωνούν. Έχεις συντελεύσεις στη γειτονιά του σχολείου; Και ξεκινούν οι συνελεύσεις των παιδιών στο σχολείο; Τότε το σχολείο γίνεται ανοιχτό σχολείο στην κοινότητα. Θα μπορούσε κάποιος/ κάποια να πει ότι βρίσκει η μοντέρνα παιδαγωγική το ρόλο της; Ίσως. Αλλά η μοντέρνα παιδαγωγική έχει πολύ δρόμο να κάνει, αλλά κυρίως να ανοίξει καινούριους.

Να δούμε κάποιους απ’ αυτούς: συνδυασμός του «τι» και του «πως» της παιδαγωγικής, διάκριση εκπαίδευσης και παιδαγωγικής, προτεραιότητα στο υποκείμενο κι όχι στο αντικείμενο, καλλιέργεια της ιστορικότητας, αλφαβητισμός που παράγει υποκειμενικότητα, καθώς και φαινομενολογική επιστημολογία με ασυνέχειες και συγκρούσεις κάθε φορά στα όρια της αλλαγής των γνωστικών περιοχών της φιλοσοφίας, των επιστημών, της μεταφυσικής, της τέχνης και της πολιτικής. Καλούμαστε να επιστρέψουμε στα παιδιά την παιδική ηλικία, να μεταβούμε μαζί τους από τον εγωκεντρισμό και τον πληγωμένο ναρκισσισμό στην αποκεντρωμένη υποκειμενικότητα και την οικολογία, να συνεργαστούμε μαζί τους πάνω στην ιδιότητα του πολίτη, να μοιραστούμε έναν ορίζοντα άρσης των ανισοτήτων με την αρχή των δημόσιων χώρων και να μεταβούμε από την γνώμη τους, στην κοινή γνώμη και στο φιλοσοφικά αληθές. Αλλά και να δουλέψουμε για να έχουν γνώμη, το άρθρο 12 των δικαιωμάτων τους. Καλούμαστε να σώσουμε την ποικιλία και την διαφορετικότητα ενάντια στον ισοπεδωτικό ορθολογισμό του κέρδους, να σώσουμε το ασυνείδητο, την επιθυμία, το άγνωστο, το μυστικό και το αταξινόμητο για να μην λειτουργούν οι έννοιες ως γενίκευση σε βάρος της ενικότητας. Καλούμαστε να μεταβούμε στο συγκεκριμένο και να υπερασπιστούμε το βίωμα και την εμπειρία μαζί. Ο ορθολογισμός σ’ αυτή την περίπτωση επιδέχεται κι εξορθολογισμό, αλλά στην περίπτωσή μας δεν αναπαράγει την αντίθεση διαφωτισμού/ ρομαντισμού και δεν μαίνεται κατά της φύσης. Τα συναισθήματα βρίσκουν έναν κήπο να μεγαλώσουν.

Θέλουμε μια νεωτερικότητα χωρίς καπιταλισμό, καθώς η ίδια είτε στο σήμερα μένει ημιτελής ως προς την δημοκρατία ή στο παρελθόν πήρε ολοκληρωτική στροφή στο Ολοκαύτωμα. Η δημοκρατία σήμερα συνεχίζει την παράδοση του ολοκληρωτισμού και του συμψηφισμού του φασισμού με τον κομουνισμό. Μ’ αυτή την έννοια η κριτική μας στην πολιτική εξουσία της αστικής τάξης δεν θα είναι χάριν ευρέσεως κάτι ανορθολογικού σε σχέση με τον ορθολογισμό, αλλά για ό,τι μας βγάζει από την μακρά πορεία του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας, ό,τι δεν μας αφήνει να μεταβούμε από την αλλοτρίωση του κέρδους στον κοινοτισμό. Η ατομική ιδιοκτησία ακριβώς γιατί σκεπτόμαστε κι αισθανόμαστε με οικολογικό νου, είναι το πρώτο μέλημά μας για το ξεπέρασμά της. Η αλλοτρίωση που παράγεται από τη σχέση μας με τον «αντικειμενοποιημένο» κόσμο είναι μια έννοια ξεχασμένη τα τελευταία χρόνια. Όμως είναι βασική στην μοντέρνα παιδαγωγική, ακριβώς γιατί η αλλοτρίωση κινείται προς όφελος του αντικειμένου κι όχι του υποκειμένου. Κι αυτή μας μετακινεί τις γραμμές στην αποστολή μας, στην συγκρότηση της μνήμης και της εμπειρίας της εργατικής τάξης σε μετάβαση, χωρίς αφεντικά, χωρίς διάκριση πνεύματος και χεριών, με χαρακτηριστικά (συν)εργατικότητας, απουσίας εντολών, αυτοδιαχείρισης, συνέλευσης και παραγωγής νέας γνώσης στο σχολείο – κι όχι αναπαραγωγής της υπάρχουσας.

Τα ονόματα όλων των λαϊκών δασκάλων της μοντέρνας παιδαγωγικής είναι πολλά. Μια γνωριμία με το έργο τους είναι μέρος της πολιτικής σκέψης για την ιστορία της μοντέρνας παιδαγωγικής. Όμως αυτό που ξεχωρίζει στο έργο τους είναι ότι οι πειραματισμοί έχουν όρια κι ακυρώνονται από τις κάθε λογής εξουσίες κι ότι σπάνια πολιτική εξουσία και μοντέρνα παιδαγωγική πήγαν μαζί. Ο εργαλειακός λόγος της νεωτερικότητας έπληξε και πλήττει κυρίως το σχολείο, ακριβώς γιατί είτε το σχολείο στερείται νοήματος ή το νόημά του δεν διαφέρει από τον θετικισμό της επιχειρηματικότητας και των επιστημών. Μόνο να ταυτίζεις την εκπαίδευση με το επάγγελμα φτάνει. Στον ίδιο τον θετικισμό έχει την οφειλή της και η άνοδος της διοίκησης και η περαιτέρω αντιπαράθεση με την ιδεολογία της αξιολόγησης, όχι μόνο με την μοντέρνα παιδαγωγική, αλλά με την παιδαγωγική εν γένει.

Ένας αιώνας είναι πολύς, αλλά και λίγος. Τα νέα περιβάλλοντα μάθησης ενώνουν περαιτέρω το σχολείο με την καπιταλιστική οικονομία κι αφαιρούν από την μοντέρνα παιδαγωγική τον κοινωνικό μετασχηματισμό και την ουτοπία ενός σχολείου ως διακριτό θεσμό από το κράτος και το κεφάλαιο. Ο μετασχηματισμός του κράτους, της δημόσιας σφαίρας και των θεσμών σε δημόσια και κοινά αγαθά ταιριάζει με το σχολείο που παράγει γνώση, μικροκλίμα, κοινότητα, ανθεκτικές υποκειμενικότητες, επιθυμίες και διαφορά από την ευθεία αναπαραγωγή της κυρίαρχης οικονομικής, συμβολικής, γλωσσικής και πολιτισμικής κουλτούρας. Η μοντέρνα παιδαγωγική τώρα είναι μια γερασμένη, αλλά θαλερή γιαγιά που συναντά στους δρόμους ακόμα τα παιδιά να παίζουν, ν’ ακούν παραμύθια από την ίδια και να γράφουν τις δικές τους ιστορίες στο περιοδικό που έχουν κάτω από το μαξιλάρι τους.

Ο Χαράλαμπος Μπαλτάς είναι δάσκαλος, μέλος του «Σκασιαρχείου» με «Τα θρανία της Άνοιξης»

*Δάσκαλος, μέλος του Σκασιαρχείου

Άρθρο στο 38ο ένθετο
της παιδαγωγικής ομάδας
«Το Σκασιαρχείο» που εκδίδεται στην
«Εφημερίδα των Συντακτών»
την πρώτη Τρίτη κάθε μήνα.

Επικοινωνία με την Ομάδα μας
ή
αν θέλετε να εγγραφείτε στη λίστα της αλληλογραφίας μας
γράψτε μας στη διεύθυνση:

📩 skasiarxeio2014@gmail.com
☎️ Skasiarxeio Viber channel
📷 Instagram: Skasiarxeio.GR.FreinetMovement
🎬 youtube.com/c/ΠαιδαγωγικήΟμάδαΣκασιαρχείο
🗯 Δίκτυα συνεργατικών σχολείων με την παιδαγωγική Freinet | skasiarxeio.wordpress.com/diktya-sxoleiwn-freinet/
💡Πιλοτικό πρόγραμμα εφαρμογής παιδαγωγικής Freinet | pilotikofreinet.weebly.com
✂️ Τεχνικές Freinet | efarmogesfreinet.weebly.com
📖 📚 Μικρά βιβλία | mikra-vivlia.weebly.com

📖 📚Mπορείτε να προμηθευτείτε
έναντι μιας μικρής οικονομικής ενίσχυσης στο Σκασιαρχείο
κάποιο από το βιβλία μας.📖 📚
skasiarxeio.wordpress.com/book-text-library/skasiarxeio-print-book-editions
✅Γίνετε κι εσείς μέλος του Σκασιαρχείου: bit.ly/2Q8ILRm